معماری ایرانی – انواع سبک های معماری ایرانی

اصول معماری ایرانی

معماری ایرانی متشکل از چند اصل پایه است که به صورت تمام و کمال در نمونه هایی از  این هنر اشکار است. این اصول پایه شامل: مردم واری، پرهیز بیهودگی، نیارش، خود کفایتی و درونگرایی می باشد.

• مردم واری: توجه به نیازها و مقیاس انسانی در طراحی.
• پرهیز بیهودگی: اجتناب از تزئینات غیرضروری و تمرکز بر کارکرد.
• نیارش: دانش ساخت و ساز و پایداری بنا.
• خود کفایتی: استفاده از مصالح بومی و دانش محلی.
• درونگرایی: توجه به فضای داخلی و ایجاد حریم خصوصی.

معماری ایرانی به ۶ سبک: پارسی، پارتی، خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی تقسیم می شود یعنی در هر دوره ی تاریخی، اصول معماری  ایرانی با ظواهر مختلفی کار شده اند.

نمونه‌های برجسته معماری ایرانی

• مسجد جامع اصفهان
• مسجد شیخ لطف‌الله
• تخت جمشید
• پل خواجو
• برج آزادی

ویژگی‌های معماری ایرانی

1. تقارن و تعادل: در بناهای ایرانی، تقارن یکی از اصول اصلی شناخته می شود. این ویژگی را می‌توان در بسیاری از کاخ‌ها، مساجد و خانه‌های سنتی مشاهده کرد.
2. حیاط مرکزی: معمولا در خانه‌های سنتی ایرانی اغلب دارای یک حیاط مرکزی با حوض آب و باغچه‌هایی در اطراف آن هستند که به تهویه طبیعی و خنک شدن فضا کمک می‌کند.
3. استفاده از مصالح بومی: در معماری ایرانی از متریال هایی مانند آجر، چوب، گچ، سنگ و کاشی استفاده می‌شود که بایستی متناسب با اقلیم هر منطقه انتخاب شوند.
4. تزئینات: کاشی‌کاری، مقرنس‌کاری، گچ‌بری، آینه‌کاری و خطاطی از جمله تزئیناتی هستند که در بناهای ایرانی به‌وفور دیده می‌شوند.
5. انعطاف‌پذیری در طراحی فضا: معماری ایرانی از فضاهای چندمنظوره بهره می‌برد که بسته به نیاز کاربران قابل تغییر هستند.
6. توجه به اقلیم: در مناطق گرم و خشک، از بادگیرها، دیوارهای ضخیم و طاق‌های بلند برای تهویه و خنک نگه داشتن فضا استفاده می‌شود.
7. گنبد و ایوان: گنبدهای زیبا و ایوان‌های بلند از ویژگی‌های بارز معماری ایرانی هستند که در بسیاری از مساجد و کاخ‌ها دیده می‌شوند.

کاربری های معماری ایرانی

مذهبی: مساجد (مسجد جامع اصفهان)، امامزاده‌ها (حرم امام رضا)، مدارس علمیه (مدرسه چهارباغ).
مسکونی: خانه‌های سنتی (خانه طباطبایی‌ها)، باغ‌خانه‌ها (باغ شازده ماهان)، خانه‌های کویری (خانه لاری‌ها).
حکومتی و اداری: کاخ‌ها (کاخ گلستان)، ارگ‌ها (ارگ بم)، دیوان‌خانه‌ها (عالی‌قاپو).
فرهنگی و آموزشی: مدارس (مدرسه سپهسالار)، کتابخانه‌ها (کتابخانه آستان قدس)، کاروانسراهای علمی.
تجاری: بازارها (بازار تبریز)، کاروانسراها (کاروانسرای زین‌الدین)، تیمچه‌ها (تیمچه امین‌الدوله).
تفریحی: باغ‌ها (باغ فین)، سراها، حمام‌ها (حمام وکیل).
ارتباطی: پل‌ها (پل خواجو)، راه‌های کاروانی، رباط‌ها (رباط شرف).

مصالح مورد استفاده معماری ایرانی

خشت و گل – پرکاربرد در مناطق کویری؛ مانند یزد و کاشان
آجر – رایج در دوره‌های مختلف، مخصوصاً در مساجد و بازارها
سنگ – در بناهای مهم مانند تخت جمشید و آرامگاه‌ها
چوب – برای درها، سقف‌ها و تزئینات، مخصوصاً در مناطق جنگلی
گچ – برای گچ‌بری‌های تزئینی و پوشش دیوارها
کاشی – برای تزئینات در مساجد و کاخ‌ها (کاشی معرق، هفت‌رنگ)
شیشه – برای نورگیری و تزئینات رنگی در ارسی‌ها
فلز (مس، برنج، آهن) – در درب‌ها، گنبدها و تزئینات

سبک پارسی یکی از ۶ سبک معماری ایرانی:

در سبک پارسی، اولین سبک معماری ایرانی بود که از زمان سلسله ی هخامنشیان تا زمان حمله ی اسکندر به ایران، یعنی قرن شش قبل از میلاد تا قرن چهار را شامل می شود. نام این سبک از معماری ایرانی از نام قوم پارس گرفته شده است. البته قبل از دوره ی پارسی نیز، سبکی از معماری ایرانی وجود داشته است که قدمت ان به زمان پیش از ورود آریایی ها به منطقه ی ایران برمی گردد.

از بنا های باقیمانده ی ان دوره می توان به تپه ی سیلک و زیگورات چغازنبیل اشاره کرد پس از آن قوم ماد در هگمتانه یا همدان کنونی و سپس با  قوم آریایی، دوره ی پارسی اغاز شد که دارای خصوصیات ویژه ای است.

برخی از این خصوصیات عبارتند از:

• ساخت بنا بر روی سکو صوررت می گیرد.
• بین فضاهای فرعی بنا ارتباط وجود دارد.  (برای مثال آشپزخانه با راه های متفاوت پنهانی به ساختمان اصلی مرتبط می شود.
• پی سازی بنا ها به وسیله ی سنگ لاشه صورت می گیرد.
• نمای بیرونی بنا ها به وسیله ی سنگ تراش و نمای درونی بنا به وسیله ی کاشی لعابدار ساخته می شود.
• از پایه ی ستون و سرستون استفاده ی بسیاری می شود.

از سازه های باقیمانده از سبک پارسی می توان به بنا های پاسارگاد، آرمگاه کوروش کبیر و آرامگاه رستم اشاره کرد.

سبک پارتی یکی از ۶ سبک معماری‌ایرانی:

سبک پارتی، که پس از حمله ی اسکندر مغول به ایران یعنی دقیقا بعد از سبک پارسی شروع شد در دوره ی سلسله ی اشکانیان، ساسانیان، در زمان صدر اسلام و در بعضی مناطق حتی پس از اسلام تا قرن سه و چهار هجری به کار گرفته شد؛ ویژگی های به خصوص سبک پارتی از سبک های معماری ایرانی شامل موارد زیر است:

• محل های مخصوص عبادت و مکان های پذیرایی معمولا جفت سازی شده اند.
• مرتفع تر کردن ساختمان ها و بدین وسیله با شکوه تر و مجلل تر کردن بنا.
• سقف ها غالبا گنبدی شکل هستند.
• پی سازی به وسیله ی سنگ لاشه صورت می پذیرد.
• گچ بری با بهره گیری از خطوط شکسته و خمیده صورت می گیرد.
• از کنگره ها و کوردرها (نمای پنجره ها) در نمای بنا ها استفاده می شود.

سازه های باقیمانده از سبک پارتی به عنوان دومین معماری ایرانی: عبادتگاه آناهیتا در منطقه ی کنگاور و عمارت قصر شیرین.

سبک خراسانی یکی از ۶ سبک معماری ایرانی:

از شش سبک در معماری ایرانی، فقط دو سبک پارسی و پارتی درزمان قبل از اسلام و چهار سبک باقی خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی مربوط به دوره ی پس از ورود اسلام هستند. استفاده از سبک خراسانی، در قرن اول هجری آغاز شد و تا قرن چهار هجری دوام داشت. چیزی که درب مورد فرهنگ این دوران آشکار است است، این است که تفاوت های فرهنگی، بیشتر در منطقه ی خراسان به حقیقت پیوسته و از آنجا به شهرهای دیگر مانند دامغان و یزد و… رسیده است.

 

خصوصیات معماری به سبک خراسانی عبارتند از:

• از عقاید اسلامی الگو گرفته و بنا های مردم وار تری به جا نهادند.
• مصالح یا به اصطلاح ساختمایه به طور بوم آورد تهیه شده است، یعنی مصالح از خود محل ساخت، تهیه می شود. برای مثال مسجد فهرج، از دیوار های با جنس چینه ای از خاک فهرج و ستون ها از جنس خشت می باشد.
• مسجد سازی نمونه ای از ساختمان سازی است که در سبک خراسانی پدیدار گشت و در معماری ایرانی جایگاه  با ارزشی یافت.

از سازه های باقیمانده از شیوه ی خراسانی می توان به بنا های زیر اشاره کرد: مسجد جامع واقع در اردستان و مسجد جامع واقع در نیریز.

سبک رازی یکی از ۶ سبک معماری ایرانی:

سبک رازی، چهارمین سبک در معماری ایرانی است که استفاده از ان از دوران آل زیار آغاز شده و در زمان آل بویه، سلجوقیان، اتابکان و خوارزمشاهیان نیز ادامه یافت؛ این شیوه ی معماری، از تمام صفات خوب سبک های قبل تر به بهترین نحو برخوردار است. شروع شیوه ی رازی از شمال ایران بوده است اما در شهر ری به اوج خود رسیده و بهترین بنا های این سبک در این شهر ساخته شده اند، ولی به دنبال غارتگری های محمود غزنوی اغلب از بین رفته اند.

از ویژگی های معماری به سبک رازی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• در سبک رازی، سازه ها کاربرد های متنوعی را شامل شدند، مثل آرامگاه ها.
• در این سبک، برخی مسجدها، به مسجد های چهار ایوانی بدل شدند.
• ساخت طاق و گنبد به پیشرفت چشمگیری دست یافت.
• نوع خاصی از گچ بری در سبک رازی بکار گرفته شده است.

سازه های بجا مانده از دورام استفاده از سبک رازی شامل: مسجدجامع  واقع در زواره و گنبد سرخه ی مراغه می شود.

سبک آذری یکی از ۶ سبک معماری ایرانی:

سبک آذری در معماری ایرانی متشکل از دو دوره است، دوره ی اول از زمان هولاکو و پایتخت شدن شهر مراغه و دوران دوم از زمان تیمور و پایتخت شدن سمرقند شروع شد.

ویژگی های خاص معماری آذری شامل موارد زیر است:

• استفاده از هندسه در طراحی بیش از پیش
• ساختمان ها، بسیار بزرگ ساخته شدند.
• آجرکاری در نماسازی انجام می شد .
• کاشی کاری رواج یافت.

سازه های باقی مانده از شیوه ی آذری: مقبره ی سلطانیه، مسجد علیشاه واقع در تبریزو مسجد جامع واقع در ورامین.

سبک اصفهانی یکی از ۶ سبک معماری ایرانی:

معماری محلی آذربایجان سه سبک رازی، آذری و اصفهانی پدیدار کرده است؛ خاستگاه این سبک شهر اصفهان نیست و فقط در آن بهترین ساختمان های سبک رشد کرده اند.

ویژگی های خاص معماری اصفهانی شامل این مواردند:

• طرح ها در اکثر ساختمان ها، چهار ضلعی هستند.
• برآمدگی ها و فرورفتگی ها در بنا ها کمتر شدند.

سازه های باقیمانده از این سبک: مسجد شیخ لطف الله واقع در اصفهان و مدرسه ی خان واقع در شیراز.