معماری مسجد | معماری مسجد از گذشته تا کنون

کلیات معماری مسجد

مسجد را میتوان به‌عنوان عنصر اساسی در زندگی بشر به‌ویژه کشورهای اسلامی دانست. از مسجد با نام های نیایشگاه و پرستشگاه نیز یاد میشود. اهمیت مسجد در کشورهای اسلامی ازجمله ایران سبب اهمیت معماری آن نیز شده است. اصل معماری مسجد بر پایه ی سادگی استوار است زیرا اسلام همیشه تأکید داشته است که انسانها باید به نحوی زندگی کنند تا به دنیا و مظاهر آن وابسته نشوند.

انواع دسته بندی مساجد

مساجد را به سه گروه شبستانی، چهارطاقی و ایوانی تقسیم بندی می کنند. معماری مسجد از عناصر مشترکی استفاده میشود. در زیر به این عناصر مشترک معماری مساجد اشاره‌شده است:

صحن
ایوان
رواق
مناره
گنبد
شبستان
محراب

برخی از مساجد ممکن است تمام عناصر فوق را نداشته باشند، مانند مسجد شیخ لطف‌الله در شهر اصفهان که در معماری این مسجد صحن و مناره وجود ندارد. نکته مهم دیگر در معماری مسجد این است که در طراحی معماری آن حتماً محراب وجود خواهد داشت. این در حالی است که حتی برخی مساجد مانند مسجد جامع اصفهان 9 محراب دارد. علاوه بر این، صحن و حیاط مسجد را میتوان به‌عنوان عناصر مهم در معماری آن دانست.

پیشینه معماری مسجد

در سرتاسر جهان از اندونزی گرفته تا انگلستان، مساجد با اشکال مختلف، جزء بناهای بینظیر اسلامی هستند. مسجد در زبان عربی به معنای محل تجمع مسلمانان برای نماز است. همچنین مسجد در لغت به معنای “محل سجده” میباشد. اگرچه در اسلام نمازهای یومیه را میتوان در هرجایی خواند اما همه ی مسلمانان برای نماز ظهر جمعه در مساجد جمع می شوند.

سبک، چیدمان و تزئینات در معماری مسجد در ارتباط با اسلام چیزهای زیادی را برای ما روشن میسازد. همچنین معماری مسجد در مورد زمان و منطقه ای که در آن مسجد ساخته‌شده است نیز اطلاعاتی در اختیار ما قرار میدهد.

اگر نیاز به مشاوره رایگان درزمینهٔ نمای ساختمان دارید با شماره 05142222550 و یا 09913377500 تماس حاصل نمایید.

نخستین مسجد خانه پیامبر اکرم (ص) محسوب میشد. خانه او در مدینه یک‌خانه معمولی به سبک عربی در قرن هفتم بود. در این خانه، یک حیاط بزرگ، اتاق های طویلی را که توسط ستون ها نگه‌داشته شده اند، احاطه کرده است. این سبک معماری مسجد به‌عنوان یک مسجد hypostyle به معنای “ستون های زیاد ” شناخته‌شده است. بیشتر مساجد ساخته‌شده در سرزمین های عربی، قرنها از این سبک استفاده می کردند.

نخستین مسجد | اولین مسجد جهان اسلام — نخستین مسجد جهان اسلام

ویژگی های معماری مسجد

معماری مساجد بیشتر با توجه به سنت های منطقهای و زمان و مکانی که در آن ساخته‌شده اند، شکل میگیرد. در نتیجه سبک، چیدمان و دکوراسیون در معماری مسجد میتواند در طول زمان بسیار متفاوت باشد. بااین‌وجود، به دلیل عملکرد مشترک مسجد به‌عنوان مکان نماز گذار، ویژگی های معماری خاصی در مساجد در سرتاسر جهان نمایان میشود.

همان‌طور که در بالا نیز اشاره شد یکی از عناصر مهم در معماری مسجد صحن است. مسئله مهم در طراحی معماری مسجد جامع این است که بتواند کل جمعیت یک شهر یا شهرک را در خود جا دهد. برای این منظور، مساجد جامع باید یک سالن نمازخانه بزرگ داشته باشند. در بسیاری از مساجد این سالن در مجاورت یک حیاط باز به نام صحن واقع‌شده است. در حیاط این صحن ها، اغلب یک فواره قرار میگیرد. این فواره ها هم جنبه ی زیبایی دارد و هم برای وضو گرفتن مورداستفاده قرار میگیرند.

محراب در مسجد

یکی دیگر از عناصر اساسی معماری مسجد، محراب است که یک تورفتگی در دیوار می باشد و نشان‌دهنده‌ی جهت قبله است و همه مسلمانان به سمت آن نماز می خوانند. مهم نیست که یک مسجد کجا ساخته‌شده است، محراب آن نشان‌دهنده جهت قبله است؛ بنابراین، یک محراب در هند به سمت غرب و در مصر به سمت شرق خواهد بود.

مناره در مسجد

یکی از بارزترین جنبه های معماری مسجد مناره، برج مجاور یا متصل به یک مسجد است که از آن اذان گفته می شود. مناره ها اشکال مختلفی دارند. از مناره معروف مارپیچی سامرا تا مناره های بلند و مدادی ترکیه را میتوان دراین‌باره اشاره کرد.

گنبد در مسجد

بیشتر مساجد همچنین دارای یک یا چند گنبد هستند که به زبان عربی به آن qubba گفته می شود. دکوراسیون داخلی گنبد اغلب با استفاده از نقوش هندسی پیچیده، ستاره یا نباتات آراسته‌شده است. بعضی از انواع مساجد چندین گنبد را در معماری خود گنجانده‌اند، درحالی‌که برخی دیگر تنها یک گنبد دارند. مسجد بزرگ کایروان، در تونس دارای سه گنبد است: یکی بالای مناره، یکی بالاتر از ورودی سالن نماز و دیگری بالاتر از دیوار قبله.

عناصر تزئینی دیگری نیز وجود دارد که در اکثر مساجد مشترک هستند. در بیشتر موارد، از کتیبه های خوشنویسی که آیات قرآن در آن هست استفاده میشود. یکی دیگر از ویژگی های مهم دکوراسیون مساجد، استفاده از لوستر است.

نور یک ویژگی اساسی برای مساجد است، زیرا اولین و آخرین نماز روزانه قبل از طلوع آفتاب و بعد از غروب آفتاب خوانده میشود. قبل از اختراع برق، مساجد با فانوس روشن می شدند. صدها فانوس داخل مسجد آویزان شده و یک چشم‌انداز پرزرق‌وبرق را ایجاد میکردند.

تکامل معماری مسجد

از زمان تأسیس اسلام در قرن هفتم پیش از میلاد، معماری مساجد نقش های مختلفی را در جوامع اسلامی ازجمله اهداف آموزشی، مدنی، تشریفاتی، جشن ها و اهداف اجتماعی ایفا کرده است. این نقش علاوه بر كاركرد اولیه مساجد به‌عنوان محلی برای نمازخواندن بوده است.

با گذشت زمان، اشکال بارز مساجد، در درجه اول، در پاسخ به انواع عملکردهای سکولار تکامل یافت. علاوه بر این، طراحی مسجد مختص هیچ آئین و فرقه خاصی از اسلام نیست. به‌عنوان‌مثال، برخلاف معماری کلیساهای مسیحی که ممکن است در بعضی موارد مشخص کند، آیا این جماعت شرکت‌کننده در کلیسا؛ کاتولیک، پروتستان یا ارتدکس هستند یا نه! مسجد برخلاف آن، محلی برای اقامه نماز برای همه مسلمانان است. طراحی مساجد به‌منظور بازتاب ارزش های نمادین و به‌عنوان هویت جوامع اسلامی در سنین مختلف و در سراسر جهان اسلام تکامل‌یافته است.

از حدود سال 1300 تا 1600، مساجد طراحی‌شده، شکوه و جلوه ی قابل‌توجهی را طی کردند که به‌وسیله‌ی گنبدهای پشته ای و نیمه گنبدی آنها و با نقوش بیزانس قابل‌تشخیص هستند. امروزه بیشتر سبک های مساجد هنوز با این دوره های باشکوه معماری اسلامی همراه هست.

در ساخت مساجد در سراسر جهان اسلام از مصالح ساختمانی متنوعی استفاده میشود و سنت ها و سبک های مختلف منطقه ای را منعکس میکند. با این‌حال جوامع اسلامی خیلی بیشتر به درک جامعی از مسجد و هنر معماری مسجد دست پیداکرده‌اند.

بنابراین برای کسانی از ما که مسلمان نیستیم، مهم است که به خاطر بسپاریم که بسیاری از این زیبایی ها زمینه‌ای دارند و برای یک مسلمان معنای بسیار عمیق مذهبی دارد.